سرمقاله

هجده تیر 1378 آغاز جنبش توده ای برای سرنگونی رژیم اسلامی بود. یازده سال از آن تاریخ می گذرد. جنبش برای سرنگونی جمهوری اسلامی اکنون تمامی جامعه را در برگرفته است. تحلیلی که منصور حکمت در آن تاریخ از واقعه هجده تیر ارائه داد، بیانگر واقعیات سیاسی – اجتماعی جامعه ایران است. رژیم جمهوری اسلامی محکوم به سرنگونی است. مردم این حکم را داده اند. سرنگونی جمهوری اسلامی را باید با سازماندهی انقلاب کارگری و ایجاد یک جامعه آزاد، برابر و مرفه همراه کرد.
سردبیر

جنبش توده اى
براى سرنگونى رژيم آغاز ميشود *
منصور حکمت

انترناسيونال: شش روزى که رژيم اسلامى را لرزاند، توصيف گويائى براى رويدادهاى اخير است، که بطرز خيره کننده و بيسابقه اى نفرت عمومى عليه جمهورى اسلامى و آمادگى توده مردم براى برخاستن و رويارويى راديکال با رژيم را روى صحنه خيابانها آورد، تاثيرات اين خيزش بر رابطه آتى مردم و رژيم را چگونه ارزيابى ميکنيد؟
منصور حکمت: اين رويدادها اثبات حقيقتى بود که ما برخلاف تصورات و تبليغات اپوزيسيون و رسانه هاى خاتمى چى بر آن تاکيد داشتيم و آن اينست که مردم ايران جمهورى اسلامى را نميخواهند. خواست مردم نه تعديل حکومت اسلامى، بلکه سرنگونى آن است. راى دو سال قبل مردم در دوراهى ارتجاعى ناطق نورى يا خاتمى، سند ورود آنها در مقياس وسيع به مبارزه فعال براى خلاصى از شر جمهورى اسلامى بود. اين راى خاتمى نبود، راى عليه رژيم، عليه اسلام و اسلاميت، عليه اختناق و سرکوب، عليه فرهنگ ارتجاعى تحميلى، عليه فقر و نابرابرى و بيحقوقى در ايران امروز بود. جمهورى اسلامى رفتنى است. اين آغاز بالفعل موج مبارزات وسيع و علنى اى در ايران است که يک نتيجه اجتناب ناپذير آن سرنگونى رژيم اسلامى خواهد بود. با اين رويدادها اردوى سرنگونى طلبى در ايران، که ابدا يک اردوى يک دست و "همه با هم" نيست و نخواهد ماند، بعنوان يک جنبش علنى و مردمى اعلام موجوديت کرد. از اين تاريخ، حکم قديمى ما که جدالهاى جارى سياسى در ايران نه دو طرف (خامنه اى - خاتمى)، بلکه سه طرف دارد، يک حقيقت غير قابل انکار و پذيرفته شده محسوب ميشود. جدال مردم عليه کل رژيم اسلامى، آن عاملى است که اين جناحها را در جستجوى چاره بجان هم انداخته است. رويدادهاى اخير اعلام موجوديت مستقل و علنى يک جنبش مردمى براى سرنگونى بود. اين بنظر من بر روش و رفتار جناحهاى حکومت، احزاب سياسى و خود مردم در ماههاى آتى تاثيرات تعيين کننده اى خواهد داشت. جالب است که در اين ميان الفاظ و اصطلاحات رايج تا ديروز چگونه بسرعت کهنه شدند و تصاوير و شمايل هاى سياسى ميان ميدان چگونه دگرگون شدند. خود حکومت از خطر "براندازى" و "ختم نظام" که گويا از بيخ گوش رژيم گذشته است صحبت ميکند. عبارت جامعه مدنى جايى گم و گور شد، خاتمى براى معترضين رجزخوانى کرد و خامنه اى براى دانشجويان اشک ريخت. رسانه هاى غربى خاتمى چى و ژورناليستهايى که گويى فروختن خاتمى به مردم ايران جزو تعريف شغلى شان بود، يکباره انقلاب را تيتر کردند. در ايران، مردم علنا به رژيم اسلامى اعلام جنگ دادند. حکم سرنگونى رسما به رژيم ابلاغ شد. اين به جنبش اعتراضى، و موج اعتراضات آتى، اعم از اعتصابى و تظاهراتى و خيابانى، يک هويت کاملا متمايز از جناحهاى حکومت ميدهد.
انترناسيونال: در مورد احتمال موج برگشت راست چه فکر ميکنيد؟ تهديدات خاتمى و خامنه اى، موج دستگيرى ها و پرونده سازى هايى که يادآور بازجويى ها و شوهاى تلويزيونى لاجوردى در سال ٦٠ است. نامه سران سپاه پاسداران به خاتمى و تبليغات روزنامه هاى مدافع خامنه اى اين سوال را طرح کرده که آيا يک موج وسيع سرکوب، حتى به شکل يک کودتا، در راه است يا خير، و اگر هست مردم چگونه با آن مواجه خواهند شد؟ 
منصور حکمت: اين تصور که رژيم اسلامى ميتواند از نو يک ٣٠ خرداد ٦٠ ديگر راه بياندازد، اشتباه است. اين دو دوره عميقا با هم فرق دارند. آن دوره شکل گيرى جمهورى اسلامى، دوران پيدايش يک جناح مسلط در درون آن براى يکپارچه کردن حاکميت و کوبيدن موج جديد اعتراضى در ميان مردم بود. تناسب قوا ميان رژيم و مخالفانش اساسا متفاوت بود. آن دوره، دوره تعرض و استقرار رژيم اسلامى بود. اين دوره، دوره اضمحلال و عقب نشينى آن است. امروز برعکس، روند تشتت و فرسايش رژيم اسلامى را شاهديم. رژيم در يک تکاپوى حاد براى بقاء است. جناحهايش دقيقا بر اين زمينه بجان هم افتاده اند. مردم، نسل جديدى از مردم، عليه آن برخاسته اند. سياست سرکوب در مقياس وسيع در چنين شرايطى فورا رژيم را از درون دچار فلج و تشتت ميکند و يک تعرض فعال توده اى عليه حکومت را باعث ميشود. طبعا در کل روند سقوط حکومت اسلامى، در مقاطعى امکان رخ دادن کودتا و اعلام حکومت نظامى هست. اما اين کودتا زمانى براى جناح کودتاگر موضوعيت و خاصيت پيدا ميکند که جناح مقابل قبلا عملا از نظر سياسى زانو زده باشد و حاضر باشد ميدان را ترک کند و براى حفظ اساس حکومت اسلامى در برابر کودتا تسليم بشود. اما اگر براى مثال جناح دوم خرداد حاضر نباشد از ميدان بيرون برود و اندک مقاومتى در برابر کودتا بکند، آنگاه کودتا به چاشنى خيزش توده اى مردم عليه کل رژيم تبديل ميشود. و اگر بنا باشد خاتمى چى ها کودتا کنند (که به همان اندازه قابل تصور است که حالت ديگر)، آنوقت ديگر جلوى قيام مستقل مردم را نميتوانند بگيرند. در طول اين روند، در مقطعى که تناسب قوا بيش از اين عليه رژيم چرخيده باشد، کودتا و حکومت نظامى محتمل خواهد بود. اما همين امروز وقوع کودتا دور از ذهن است. ماجراى نامه سران سپاه پاسداران به خاتمى و پاسخهايى که از احزاب و روزنامه هاى دو خردادى گرفت خيلى جالب بود. ژستى توخالى بود و از جناح مقابل پاسخى تحقير آميز و شماتت گرانه گرفت. البته عليرغم همه مخاطراتى که راه انداختن يک موج سرکوب يا يک کودتا براى خود رژيم اسلامى ايجاد ميکند ممکن است باز اين عمل، با هر محاسباتى، صورت بگيرد. صحبت من اينست که چنين حرکتى خيلى زود در هم خواهد شکست. خصلت ذاتى حکومت نظامى و کودتا اينست که اگر شکست بخورد، ديگر رژيم رفته است.
اما اين به اين معنى نيست که جمهورى اسلامى در همين دوره به جنايات و اعمال کثيفى دست نخواهد زد. برعکس، در اين شک نيست که يک توافق علنى ميان جناحهاى حکومت براى اعمال خشونت عليه گروهها و احزاب اپوزيسيون غير مجاز و ناراضيان فعال در ايران وجود دارد. اسم اين را ظاهرا توافق بر سر "گذار از تابستان مشکوک" گذاشته اند. ميخواهند اين دور را ميان خود مساوى اعلام کنند، و توافق کرده اند که بايد به اين منظور از مردم و معترضين قربانى بگيرند و جامعه را ارعاب کنند… .
مهمترين عامل در ناتوانى رژيم از ميليتاريزه کردن کامل اوضاع، وضعيت اقتصادى است. جان مردم به لبشان رسيده است. تورم بيداد ميکند. ماههاست دستمزد بخشهاى وسيعى از کارگران را نداده اند. و تازه آنجا که داده اند، با آن نرخ دستمزد امکان برخوردارى از حداقل معاش، غير ممکن است. مستقل از رويدادهاى اخير طبقه کارگر و زحمتکشان و حقوق بگيران جزء دارند ميايند تا تکليف مساله معاششان را روشن کنند. حکومت نظامى در چنين وضعيتى، فقط ميتواند رژيم را با عصيانهاى عظيم شهرى، نافرمانى علنى و توده اى در بخشهاى مختلف جامعه، ورود يکسره مردم به فاز نظامى و جنگ خيابانى عليه حکومت مواجه کند. نميتوان ميليونها انسان را هم گرسنگى داد و هم برويشان شليک کرد. همانطور که گفتم از اين اوباش هر کارى برميايد. اما تاکتيک کودتا و حکومت نظامى از پيش محکوم به شکست است. ميخ ديگرى به تابوت خود حکومت خواهد بود. …
انترناسيونال: بعضى از شروع يک انقلاب سخن ميگويند. آيا اين يک انقلاب است. آيا انقلاب ٥٧ دارد تکرار ميشود؟ چه تشابهاتى ميان جنبش امروز و آن انقلاب مى بينيد؟ چه تصوير استراتژيکى از روند اوضاع داريد؟
منصور حکمت: آنچه الان در جريان است يک انقلاب نيست. ميتواند شروع يک انقلاب باشد، و ميتواند نباشد. بنظر من عدم تشابه ميان اوضاع اين دوران با انقلاب ٥٧ به مراتب بر تشابهات آنها مى چربد. آنچه ما شاهديم شروع جنبش توده اى مردم براى سرنگونى رژيم اسلامى است. من ترديدى ندارم که اين جنبش پيروز ميشود. يعنى رژيم در ادامه جنبش جارى برکنار ميشود و جاى خود را به چيز ديگرى ميدهد. اما بکار بردن مقوله انقلاب براى اين جنبش اين اشکال را دارد که تصاوير و معادلات انقلاب ٥٧ را در اذهان فعالين امروز زنده کند و لاجرم ديناميسم هاى متفاوت دوره کنونى را از چشم پوشيده بدارد. بنظر من ايران ميتواند در آستانه يک انقلاب باشد، اما چه بسا اين انقلاب تازه با سرنگونى رژيم اسلامى، يا لااقل با فلج کردن آن، به معنى واقعى کلمه شروع بشود. بعبارت ديگر من جنبش مردم براى سرنگونى را، با همه خيزشها و قيامها و نبردهايى که در بر خواهد داشت، از انقلابى که ميتواند از دل اين جنبش عروج کند متمايز ميکنم. جنبش سرنگونى طلبى ميتواند پيروز شود بى آنکه لزوما کل ماشين دولتى را هدف گرفته باشد و يا در هم کوبيده باشد، بى آنکه يک تک قيام پيروزمند عليه حاکميت صورت گرفته باشد. رژيم اسلامى ميتواند زير فشار مردم تجزيه شود، متلاشى شود، جايگزين شود. ميتواند در نتيجه يک قيام شهرى در تهران سقوط کند. ميتواند با يک کودتا از بين برود. اما رفتن رژيم اسلامى بنظر من به احتمال قويتر، نقطه اى در اوائل سير انقلاب آتى خواهد بود و نه اواخر آن. انقلاب ايران يک انقلاب همگانى و يک جنبش "همه با هم" نخواهد بود. انقلاب ايران انقلابى کارگرى خواهد بود با هدف اثباتى ايجاد يک حکومت کارگرى، يک جمهورى سوسياليستى. اين انقلاب از دل جنبش جارى و به احتمال قوى با موفقيت جنبش جارى عروج ميکند. نيروهايى که حکومت اسلامى را بزير ميکشند زير بار يک رهبرى واحد نخواهند رفت. اين بار خامى و خوشباورى انقلاب ٥٧ را نخواهيم ديد. جنبش سرنگونى طلب اينبار به مراتب تحزب يافته تر خواهد بود. احزاب و نيروهاى سرنگونى طلب در عين تنش حاد با يکديگر وارد اين جدال ميشوند. اينها آلترناتيو جکومتى واحدى را نميپذيرند. همه نيروها سقوط رژيم اسلامى را به مثابه گامى براى ايجاد نظام سياسى مطلوب خود نگاه ميکنند. و جدال واقعى ميان اين آلترناتيو ها و افق ها، ميان جنبشهاى طبقاتى و پرچمهاى حزبى مختلف با پيشروى جنبش سرنگونى طلبى بيشتر اوج ميگيرد. بنظر من با سرنگونى رژيم اسلامى، جنبش توده اى بشدت در درون خود پلاريزه ميشود. صفبندى جديدى، له و عليه پرچم کارگرى- کمونيستى درجامعه پديدار ميشود. ما درصف مقدم جنبش سرنگونى طلبى در اين ميدان حضور پيدا ميکنيم، اما نگاهمان به آنجاست. به انقلاب کارگرى. اين احتمال البته وجود دارد که سرنگونى رژيم و پيروزى کارگرى در يک پروسه همراه با هم و همزمان به وقوع بپيوندند. ما براى اين تلاش ميکنيم. بهترين حالت براى ما همين است که رژيم اسلامى با يک انقلاب کارگرى سرنگون شود و بجاى آن، مستقيما و به کم مشقت ترين شکل، يک حکومت کارگرى با يک برنامه کمونيستى برقرار بشود. اما اين تنها سير ممکن و يا لزوما محتمل ترين سير نيست. زيرا بنظر من نفس اوجگيرى جنبش کمونيستى کارگرى و قرار گرفتن آن در راس جنبش اعتراضى باعث تجديد آرايش در درون طبقه حاکمه و پيدايش دولت بورژوايى جديدى بجاى رژيم اسلامى خواهد شد که بتواند ازموضعى قوى تر و با برخوردارى از حمايتى وسيع تر در درون خود طبقه بورژوا چه در ايران و چه در سطح بين المللى، با عروج سياسى طبقه کارگر در ايران مقابله کند. بعبارت ديگر جمهورى اسلامى ممکن است دقيقا براى اجتناب از انقلاب کارگرى، يا براى مقابله با آن، توسط خود بورژوازى کنار زده بشود.
بهرحال فاکتورهاى زيادى در رويدادهاى آتى دخيلند. آنچه من ميخواهم تاکيد کنم اينست که اين مبارزه کشدارتر، پيچيده تر و چندوجهى تر از مبارزه عليه رژيم سلطنت است. حتى با سرنگونى رژيم اسلامى همه نيروها، حتى بخشهايى از خود اسلاميون سرنگون شده، براى ادامه جنگ قدرت و تعيين تکليف نهايى نظام سياسى و اقتصادى در ايران همچنان در صحنه ميمانند. حزب کمونيست کارگرى بايد اين پيچيدگى را در سياست عملى و تاکتيکها و اولويتهاى سازمانى خود دخيل کند. سرنگونى هدف ماست، اما پايان کار نيست. نبردهاى تعيين کننده ترى در راه خواهد بود. بايد نيروى آن نبردها را از امروز متشکل کرد. اين دوران براى ما نه فقط دوران مبارزه براى سرنگونى، بلکه دوران بسيج طبقه کارگر براى ايجاد يک صف مستقل و حزبى براى ادامه مبارزه تا برقرارى حکومت کارگرى و خلع يد از سرمايه در سياست و اقتصاد است. راجع به معانى عملى اين تعبير از روند اوضاع ميشود و بايد خيلى بيشتر صحبت کرد.
*متن کامل این مصاحبه با منصور حکمت برای اولین بار در نشریه انترناسيونال شماره ۳۰ در مرداد ١۳۷۸ منتشر شد.